بررسی نظریه اریک برن – شیوه تحلیل رفتار متقابل (TA)

تحلیل رفتار متقابل (TA) یکی از روش‌های مؤثر درمانگری است که به ویژه در مواردی که مراجعان از مشکلات ناشی از ناتوانی در روابط اجتماعی رنج می‌برند، کاربرد دارد. این روش اولین بار توسط اریک برن در موقعیت‌های گروهی معرفی شد و از نظر علمی به عنوان یکی از بهترین شیوه‌های گروه‌درمانی شناخته می‌شود. تحلیل رفتار متقابل نقش مهمی در مشاوره خانواده و حل مشاجرات گروهی دارد و در مواردی مانند اعتیاد به مواد مخدر و الکل، رفتارهای انحرافی، جنایتکاران و بزهکاران و برخی از انواع روان‌پریشی‌ها (پسیکوزها) و اختلالات عصبی (نوروزها) نتایج مثبتی به همراه دارد.

مفاهیم اساسی TA

الگوی حالات نفسانی: والد، بالغ، کودک

دیگر مفاهیم کلیدی:

– روابط متقابل

– نوازش

– سازماندهی زمان

– پیش‌نویس زندگی یا نمایشنامه زندگی

– نادیده‌انگاشتن

– برداشت غلط

– همزیستی

– تخریب

– بازی‌های روانی

نظریه شخصیت در TA

برن شخصیت را به سه حالت نفسانی تقسیم می‌کند:

1. من والد (روان بیرونی) 

این حالت شامل الگوهای رفتاری، احساسی و فکری است که از والدین یا افرادی که در جایگاه والدین قرار دارند، آموخته شده است. این حالت شامل باورها، قضاوت‌ها و ارزش‌هایی است که به دو دسته والد انتقادگر و والد حمایتگر تقسیم می‌شوند.

2. من بالغ (روان نو) 

این حالت قلمرو عقلانیت و استدلال است و تصمیمات منطقی را اتخاذ می‌کند. من بالغ واسطه‌ای بین والد و کودک است و بر اساس منطق و محاسبه‌گری عمل می‌کند.

3. من کودک (روان باستان)

 این حالت احساسات و واکنش‌های غریزی را نشان می‌دهد و به دنبال ارضای نیازهای خود است. کودک به دو دسته کودک رها و کودک سازش‌یافته تقسیم می‌شود.

تحلیل ساختاری

تحلیل ساختاری به شناخت منجر می‌شود و شناخت مقدمه تغییر است. در این فرآیند، حالت‌های نفسانی فرد مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند و فرد به خودشناسی می‌رسد. این تحلیل در چهار سطح انجام می‌شود:

1. سطح رفتاری: شامل کلمات، تن صدا و طرز ایستادن.
2. سطح اجتماعی: از طریق مشاهده روابط فرد با دیگران.
3. سطح تشخیص تاریخی: بررسی تاریخچه روابط فرد.
4. سطح تشخیص پدیدارشناختی: تجربه مجدد موضوعات گذشته.

تحلیل تبادلی

این مرحله بعدی درمان است که در آن فرد به تحلیل، شناخت و تعدیل تبادلات اجتماعی خود می‌پردازد. در تعاملات بین دو نفر، ۶ حالت ممکن است به وجود بیاید و در این مرحله افراد باید بدانند که در حالت‌های مختلف کدام حالت من با کدام حالت من مقابل در تبادل است.

آسیب‌شناسی حالات نفسانی

آلودگی: زمانی که محتوای حالت کودک یا والد با محتوای بالغ اشتباه گرفته می‌شود.

   – آلودگی بالغ با والد: باعث شکل‌گیری تعصب.

   – آلودگی بالغ به کودک: باعث شکل‌گیری توهم.

   – آلودگی دوطرفه: ترکیبی از تعصب و توهم.

نوازش‌ها

انسان‌ها از نظر فیزیکی و اجتماعی نیاز به تحریک دارند. این نیاز به محرک و شناخت را TA تحت عنوان نوازش‌ها می‌شناسد.

نوازش کلامی: از یک سلام تا مکالمه طولانی.

نوازش غیرکلامی: دست تکان دادن، بغل کردن، دست دادن و غیره.

نوازش مثبت: احساس و تجربه خوب.

نوازش منفی: تجربه ناخوشایند و دردناک.

وازش شرطی: مرتبط با کاری که انجام می‌دهید.

نوازش غیرشرطی: مرتبط با وجود خود شما.

روان‌درمانی در TA

تحلیل رفتار متقابل به افراد کمک می‌کند تا با آگاهی از حالات نفسانی خود، افکار، احساسات و الگوهای رفتاری خود را بشناسند و در برابر مسائل زندگی انتخاب‌های بهتری داشته باشند.

هدف از روان‌درمانی

هدف اصلی TA رسیدن به استقلال و خودمختاری است که شامل آگاهی، خودکار شدن و صمیمیت است. 

مراحل درمان

1. مرحله اول: بیان داستان مراجع.
2. مرحله دوم: گسترش آگاهی و بینش.
3. مرحله سوم: عمل در جهت درمان.
4. مرحله چهارم: تجدید نظر یا بازنگری گذشته.
5. مرحله پنجم: مشاوره پایانی و پیگیری.

مکانیزم‌ها و فنون درمان

در TA از برنامه، قرارداد و تشخیص استفاده می‌شود. برن هشت فن درمان شامل تحقیق، تصریح، مواجهه‌سازی، توضیح، تشریح، تایید، تعبیر و تفسیر و تبلور را معرفی کرده است. دو فن مهم درمانی در این روش عبارتند از: آلودگی‌زدایی و آشفتگی‌زدایی.

فرایند درمان

فرایند درمان شامل بررسی ابعاد مختلف شخصیت و ساختار روانی و نقش آن‌ها در روابط متقابل است. این فرآیند به شناسایی و اصلاح مشکلات رفتاری می‌پردازد.

فرایند تغییر در درمان شامل موارد زیر است:

– برقراری ارتباط و اتحاد کاری

– بازساخت‌دهی و بازسازمان‌دهی

– تجزیه و تحلیل ارتباط محاوره‌ای

وقت‌گذرانی‌ها

در بهترین حالت، وقت‌گذرانی‌ها به خاطر خودشان لذت‌بخش هستند و به مشکلات حالت کودک نمی‌پردازند.

کلک‌بازی‌ها

کلک‌بازی‌ها مبتنی بر ریا و تزویر هستند.

قصه‌ها

قصه‌ها اجزای پویا و مکمل طرح زندگی ناخودآگاه هر فرد هستند.

هدف تحلیل ارتباط متقابل

کنترل اجتماعی است که در آن من بالغ قدرت اجرایی دارد. تجزیه و تحلیل کلک‌بازی‌ها برای کنترل اجتماعی و تحلیل قصه‌ها برای کنترل طرح زندگی لازم است.

بازی‌ها

بازی‌ها الگوهای رفتاری تکراری هستند که نتایج آن‌ها قابل پیش‌بینی است و خارج از آگاهی فرد اتفاق می‌افتند. بازی‌ها به دلایل مختلفی انجام می‌شوند، از جمله ساخت دادن به زمان، دریافت نوازش و قابل پیش‌بینی کردن افراد. بازی‌های روانی مانع از ایجاد صمیمیت، صداقت و صراحت هستند و چهار ویژگی اصلی دارند:

1. شروع با یک رابطه متقابل موازی که از نظر اجتماعی قابل قبول است.
2. وجود رابطه پنهان زیر رابطه موازی که هدف اصلی بازی در آن نهفته است.
3. ختم به یک نتیجه قابل پیش‌بینی که همان هدف اصلی بازی است.
4. حضور نداشتن بخش بالغ در بازی‌ها.

درمان در TA

درمان در TA به صورت قراردادی است که در آن مراجع اهداف خود را مشخص می‌کند. مشاور یا درمانگر باید بتواند مراجع را در رسیدن به این اهداف یاری دهد. درمان زمانی خاتمه می‌یابد که اهداف مندرج در قرارداد حاصل شده باشد. مشاور یا درمانگر به تحلیل وقت‌گذرانی‌ها، کلک‌بازی‌ها و قصه‌های فرد می‌پردازد تا حالت “من بالغ” را در فرد فعال کند.

ویژگی‌ها و توانمندی‌های درمانگر

درمانگر باید احترام به خود و دیگران، استقلال و مسئولیت‌پذیری داشته باشد. برن معتقد است که درمانگر باید از پنج حس خود برای تشخیص، ارزیابی، برنامه‌ریزی و درمان استفاده کند.

رابطه درمانگرانه

اصالت و همکاری پایه و اساس رابطه درمانگرانه است. درمانگر باید شیوه‌های ارتباطی مختلفی را به کار گیرد و از مفهوم ذهنی‌سازی و همدلی تجسمی برای درک بهتر مراجع استفاده کند.

نقاط قوت TA

1. انعطاف‌پذیری برای یکپارچه‌سازی نظری و عملی.
2. قابلیت تطابق با فرهنگ‌های مختلف.
3. روشی عالی برای خودشناسی و شناسایی نقاط قوت و ضعف در روابط بین‌فردی.
4. ایجاد مفهوم مشترک بین مراجع و درمانگر.
5. قابل استفاده برای پیشگیری و درمان در اقشار مختلف با سطوح فرهنگی و اجتماعی متفاوت.
6. یکی از درمان‌های فوری برای مشکلات ارتباطی.

نقاط ضعف TA

1. استوار بودن بر مفاهیم ذهنی.
2. استفاده از مکانیزم عقلی‌سازی برای مفهوم‌سازی مجدد مشکلات به جای تغییر واقعیت.